22 Απριλiου 1863: Μία φοβερή νύχτα- Ο τρομερός σεισμός που ισοπέδωσε τα Μάσαρη και δεκατρία άλλα χωριά είχαν μεγάλες ζημιές, 300 νεκροί και 2050 σπίτια δεν υπάρχουν

Rodiaki NewsRoom

Η καταστροφή του Πύργου του Ναγιάκ-Ζημιές στα Μαράσια

Γράφει ο Κώστας Τσαλαχούρης

Είναι ντοκουμέντο. Η 22α Ιουλίου 1863, ημέρα Τετάρτη με το νέο ημερολόγιο, είναι για τη Ρόδο, η αρχή μιας από τις χειρότερες περιόδους που γνώρισε αυτός ο τόπος, τους τελευταίους αιώνες.

Ήταν 10.30 το βράδυ, όταν μια φοβερή σεισμική δόνηση έφερε την καταστροφή. Υπήρξε ισοπέδωση των πάντων. Ένα ολόκληρο χωριό, τα Μάσσαρι, εξαφανίστηκε από προσώπου γης, ο πύργος του Ναγιάκ κατέπεσε-η απώλειά του έκανε το γύρο του κόσμου-και 2050 σπίτια σε ολόκληρο το νησί ισοπεδώθηκαν. Οι απώλειες υπήρξαν τεράστιες…Είχαμε 300 νεκρούς!

Σε ανύποπτο χρόνο, το ΟΝΕΙΡΟ, η Ελένη μας, μετέφρασε ένα μακροσκελές κείμενο που δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό “L’ Illustration-Journal universel”,αριθμός 1057. το Σάββατο 30 Μαΐου 1863 και αναφερόταν στους σεισμούς της Ρόδου.

Το υπέγραφε ο Henry Barmann, της γνωστής οικογένειας που διέμενε στο Νιοχώρι. Μέλη της, χρημάτισαν, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα υποπρόξενοι της Αγγλίας, Δανίας και άλλων χωρών, στη Ρόδο.

Το κείμενο
Γράφει λοιπόν, με ημερομηνία 27 Απριλίου, ο Μπάρμανν:
«Είμαστε ακόμη κάτω από την επικίνδυνη επίδραση, που μας προξένησε η θλιβερή νύχτα της 22ας Απριλίου. Νύχτα αγωνίας και τρόμου του οποίου η ανάμνηση θα μείνει για καιρό ζωντανή, στη θύμηση των δύστυχων κατοίκων της Ρόδου.

»Μετά από μερικές μέρες, ήδη, ένας βόρειος άνεμος φυσούσε με μια ασυνήθιστη βιαιότητα, διώχνοντας από μπροστά του, μερικά μαύρα σαν πίσσα σύννεφα.

»Αν κανείς είχε, προσεκτικά παρατηρήσει, τη θέα του ουρανού, θα έβρισκε ότι υπήρχε κάτι το απειλητικό, δεν ξέρω τι δυσοίωνο, μέσα σ’ αυτή τη σκοτεινή νύχτα, στις 22 Απριλίου.

»Μια δροσιά, τελείως αφύσικη γι’ αυτή την εποχή του έτους, ήταν αισθητή. Αναρωτιόταν κανείς αυτό που μπορούσε να σημαίνει αυτή η παράξενη αλλαγή της ατμόσφαιρας, όταν στις δέκα και μισή το βράδυ, αισθάνθηκε μια τρομερή σεισμική δόνηση. Σχεδόν όλος ο πληθυσμός ήταν βυθισμένος, αυτή την ώρα της νύχτας, στον ύπνο, ο οποίος για πολλούς έμελλε να είναι αιώνιος!..

»Το φαινόμενο ενωμένο με υπόκωφη βοή του αέρα και της θάλασσας, που προηγήθηκε και ακολούθησε κάποιος υπόγειος θόρυβος, πολύ μεγάλης διάρκειας. Μία δόνηση, μία μόνο, που διήρκεσε δεκαπέντε δευτερόλεπτα το πολύ πολύ, ήταν αρκετή, για να κάνει ένα μεγάλο μέρος του νησιού μας, σωρό ερειπίων.

»Οι δρόμοι, φραγμένοι από πέτρες, παρουσιάζουν θέαμα συγκλονιστικό, και τα σπίτια που μένουν ακόμη όρθια, είναι περισσότερο ή λιγότερο κατεστραμμένα. Ο Πύργος του Αγίου Νικολάου⁽¹⁾, αυτό το μεγάλο κτίσμα, κατασκευασμένο από τους Ιππότες, κατέρρευσε.

»Ούτε μια συνοικία, ούτε ένας δρόμος δεν υπάρχει που να μην φέρει τα αποτυπώματα ή μάλλον τη σφραγίδα, αυτής της τρομερής μάστιγας-θεομηνίας.
»Το εσωτερικό της πόλης όπου βρίσκονται οι επάλξεις, μερικά προάστια, κατοικημένα από Έλληνες είναι σχεδόν ολοσχερώς κατεστραμμένα.

»Περισσότερα από σαράντα άτομα βρήκαν τον θάνατο κάτω από τα ερείπια. Μια ολόκληρη οικογένεια χάθηκε εκεί· από τα έξι άτομα που την αποτελούσαν, μόνο ένα παιδί σώθηκε.

»Το προάστιο⁽²⁾, το κατοικημένο από Ευρωπαίους. Είχε επίσης πολλά υποφέρει. Ένα μεγάλο τμήμα των σπιτιών τους δεν υπάρχει πια, το υπόλοιπο έχει υποστεί μεγάλες ζημιές. Ευτυχώς, δεν υπήρχαν εκεί θύματα.

»Σε μερικά χωριά η καταστροφή είναι ολοσχερής. Στα Μάσαρη, ένα από αυτά τα χωριά, ούτε ένα σπίτι έμεινε όρθιο. Επί 180 ψυχών που κατοικούσαν σ’ αυτό το χωριό, οι τριάντα σώθηκαν, Οι υπόλοιποι ενταφιάστηκαν κάτω από τα ερείπια».

Με λίγες λέξεις αποτυπώνεται το τι συνέβη εκείνες τις άγριες, τραγικές και συνάμα καταραμένες στιγμές. Τις αντιγράφουμε στη γαλλική. Είναι 45 λέξεις:
Çà et là une poignée de cheveux sanglants, des tètes, des bras, des jampes détachés du corps, disent assez quelle mort terrible a été celle de ces malheureux. On évalue à trois cents le nombre des victims; celui des maisons écroulées à quinze cents-Εδώ κι εκεί μια χούφτα ματωμένα μαλλιά, κεφάλια, χέρια, πόδια αποσπασμένα-ξεκομμένα από το σώμα-κορμό- λένε αρκετά, για το πόσο τρομερός ήταν ο θάνατος αυτών των δύστυχων. Ο αριθμός των θυμάτων εκτιμάται σε τριακόσιους, αυτό των σπιτιών που κατέρρευσαν στα χίλια πεντακόσια.

Και συνεχίζει:
«Μετά την καταστροφή της 22ας Απριλίου, οι ταλαντώσεις πήγαν από βορρά προς νότο. Άλλες σεισμικές δονήσεις λάμβαναν χώραν καθημερινά, με διαστήματα μερικών ωρών.

»Ζητήθηκαν από την Κωνσταντινούπολη 1800 σκηνές για να χρησιμέψουν ως καταφύγιο για τους κατοίκους των οποίων τα σπίτια είναι σωροί ερειπίων. Εισφορές επίσης ζητήθηκαν από την Κυβέρνηση.

Γίνεται πολύς λόγος για συνδρομές που θα ανοίγονταν στη Σμύρνη και αλλού για να έλθουν σε βοήθεια για τους δυστυχείς Ροδίτες. Ας ελπίσουμε ότι αυτή η βοήθεια δεν θα τους φέρει στέρηση, τοσούτο μάλλον που η θεομηνία που τόσο έπληξε το νησί μας, είναι καθαρά τοπική. Αυτό εξακριβώθηκε από τις πληροφορίες που μας ήρταν από όλες τις πλευρές».

Ο διεθνής Τύπος
Ο διεθνής Τύπος δημοσιεύει τις πληροφορίες για την καταστροφή από την «Εφημερίδα της Κωνσταντινουπόλεως», η οποία προφανώς έχει πρόσβαση προς το νησί. Σχεδόν όλες οι εφημερίδες έχουν την ίδια ειδησεογραφία και αναγράφουν από πού την παίρνουν.

Τα Αρχεία του Προξενείου της Ελλάδος στη Ρόδο δεν έχουν ούτε ένα έγγραφο για το γεγονός. Το ίδιο και η Κεντρική Υπηρεσία του υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος δεν έχει κανένα έγγραφο.

Για την περίοδο αυτή,1863, από έρευνές μας, τη χρονική περίοδο 1970 και αρχές του 1980, βρέθηκαν για άλλα γεγονότα 72 μόνο έγγραφα και ειδικά για την αποστολή αντιπροσώπων στην Εθνική των Ελλήνων Συνέλευση. Για την Ιστορία στη Ρόδο ζούσαν 1145 Έλληνες υπήκοοι εκ των οποίων οι 324 υπολογίζονται ψηφοφόροι⁽³⁾.

Άλλη πηγή ήταν η Σμύρνη και μπορούμε να πούμε και το Πατριαρχείο, το οποίο γνωστοποίησε ένα τηλεγράφημα που έφτασε στην Κωνσταντινούπολη από τη Ρόδο. Οι άλλες πληροφορίες διοχετεύονταν από στόμα σε στόμα.

Η επιθεώρηση «Κόσμος»⁽⁴⁾ στο φύλλο, στις 23 Μαΐου 1863, δημοσιεύει στη στήλη «Νέα της εβδομάδας», πρώτη είδηση τους σεισμούς στη Ρόδο⁽⁵⁾.

Γράφει:
Η «Εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης», ανακοίνωσε πριν λίγε μέρες, ότι έγινε σεισμός στο νησί της Ρόδου και έχει προκαλέσει μεγάλες καταστροφές. Ακολουθούν ορισμένες λεπτομέρειες, γι’ αυτό το γεγονός, που δεν δόθηκαν εκείνη την ημέρα και τις οποίες δανειζόμαστε από αλληλογραφία που απευθύνεται στην Εθνική Γνώμη⁽⁶⁾.

Το βράδυ 10.30, στις 22 Απριλίου, έντονες σεισμικές δονήσεις έγιναν αισθητές-de violentes secousses de tremblement de terre se sont fait ressentir. Πολλά σπίτια έχουν καταρρεύσει στην πόλη και τα προάστια.

Ζημιές παντού
Ο κύριος Πύργος που ονομάζεται “Arab Koulé”, δύο άλλοι πύργοι, ο φάρος εν μέρει έχουν καταρρεύσει. Οι νεόκτιστες φυλακές, πολλά τζαμιά, η Καθολική εκκλησία, η ελληνική Μητρόπολη καθώς και οι πυριτιδαποθήκες, υπέστησαν μερικές ή πολλές ζημιές, ενώ όλες ανεξαιρέτως οι κατοικίες έπαθα καταστροφές· πρέπει να σημειώσουμε το θάνατο δεκατριών ανθρώπων⁽⁷⁾.

Αλλά αν ο σεισμός έκαμε τόσα στην πόλη, οι καταστροφές που έγιναν στο εσωτερικό του νησιού ήταν ακόμη μεγαλύτερες. Μέχρι αυτή τη στιγμή και δεν γνωρίζουμε ακόμη τις απώλειες ορισμένων χωριών.

Μετράμε δεκατρία χωριά εντελώς κατεστραμμένα ή σχεδόν ερειπωμένα· ένας μεγάλος αριθμός θυμάτων, θάφτηκε κάτω από τα ερείπια. Αυτά τα χωριά είναι: Τριάντα, Παστίδα⁽⁸⁾, Μαριτσά, Δαματριά, Σάλακος, Διμυλιά, Λάρδος, Κατταβιά, Λάερμα, Πυλώνα, Λαχανιά, Ίστριος⁽⁹⁾, Μονόλιθος⁽¹⁰⁾, Μάσαρη.

Το τελευταίο καταστράφηκε ολοσχερώς, δεν έμεινε ούτε ένας τοίχος όρθιος. Από τους 200 κατοίκους, μόνο 35 γλίτωσαν βαριά ή ελαφρά τραυματισμένοι τους οποίους περισυνέλεξαν οι κάτοικοι ενός κοντινού χωριού, της Μαλώνας.

Τα χωριά Κρεμαστή⁽¹¹⁾, Βιλλανόβα, Κοσκινού, Καλυθιές, Γεννάδι, Βάτι, Αρχάγγελος είναι μισογκρεμισμένα. Αφάντου⁽¹²⁾, Μαλώνα, Λίνδος, υπέφεραν λιγότερο. Ανάμεσα στα άλλα χωριά για τα οποία είχαμε κάποια νέα, μόνο πέντε γλίτωσαν.
Ο κατά προσέγγιση κατάλογος των νεκρών, τόσο στην πόλη όσο και στα χωριά δίνει ένα αριθμό 300 ατόμων.

Δυστυχώς μετά από αυτόν το σεισμό σημειώθηκε με διαφορά δύο ημερών, καταρρακτώδης βροχή που επιτάχυνε την πτώση των ετοιμόρροπων σπιτιών. Σήμερα πέντε από αυτά κατέρρευσαν.

Τα σιτηρά, οι πάσης φύσεως προμήθειες που βρίσκονταν κάτω από τα ερείπια, στα χωριά, και που θα μπορούσαν να αφαιρεθούν, έχουν πλημμυρίσει από αυτές τις βροχές και ο μόνος πόρος που ήταν για να επιβιώσουν οι άτυχοι κάτοικοι εκμηδενίζεται.

Κανένας από τους Γάλλους κατοίκους, έπεσε θύμα της καταστροφής, εκτός φυσικά από υλικές απώλειες. Τα σπίτια που κατοικούνται από τους υπηκόους μας υπέστησαν αρκετές ζημιές. Η πληροφορία αυτή είναι ακόμη ημιτελής- Ces renseignements, encore incomplets, ne laissent malheureusement subsister aucun doute sur les conséquences désastreuses du sinistre.

Οι καλλιέργειες
Πολλά από τα ζώα κατοικίδια και μη και τα ζώα εργασίας χάθηκαν, οι καλλιέργειες είναι σε κίνδυνο, αυτές του μεταξιού έχουν εντελώς καταστραφεί, πρέπει να δοθεί άμεση βοήθεια γιατί το νησί της Ρόδου έχει δοκιμαστεί πολύ σκληρά πριν επτά χρόνια, από σεισμό και την έκρηξη πυριτιδαποθήκης⁽¹³⁾. Έτσι μπορεί να ανακάμψει με μεγάλη δυσκολία, όμως, από την άθλια κατάσταση που βρίσκεται σήμερα.

Η επιθεώρηση «Bologna Monitor» από τις στήλες της ανακοινώνει ότι στις 10.38 το πρωί στις 24 Απριλίου σημειώθηκε ένας πολύ ελαφρύς κυματοειδής σεισμός ενός δευτερολέπτου με κατεύθυνση από την ανατολή προς τη δύση και ύστερα από δύο λεπτά υπήρξε και άλλο ασθενέστερο τράνταγμα.

Η εικονογραφημένη Επιθεώρηση “Monde” δημοσιεύει την είδηση στις 30 Μαΐου, το κείμενο δε υπογράφει ο E.A. Spoll. Με ένα εκπληκτικό πρόλογο για το νησί των Ρόδων γράφει ακριβώς: “L'antique Ophusia- île des serpents- dont les Grecs ont changé le nom sinistre en celui de Rhodes-île des Roses-et dans laquelle ils avaient placé le théâtre des amours d’ Aphrodite et d'Apollon, vient d’ être victime d’ une de ces convulsions volcaniques, fléau des beaux ciels de l'Orient…”

Για την Ιστορία, το πρώτο φύλο της Επιθεώρησης που ήταν εβδομαδιαία, εκδόθηκε, στις 18 Απριλίου 1857. Το τελευταίο τεύχος κυκλοφόρησε την 1η Ιανουαρίου 1936. Συνολικά εκδόθηκαν 2836 τεύχη.

Άλλη εφημερίδα η “Journal des débats politiques et littéraires” στο φύλλο της 14 Μαΐου, σελίδα δεύτερη δημοσιεύει σε 130 λέξεις την είδηση και γράφει:
«Στις 22 Απριλίου νιώσαμε στο νησί της Ρόδου έναν σεισμό όπως ποτέ άλλοτε. Όλα τα σπίτια και τα κτήρια στη Ρόδο και στα χωριά έχουν καταρρεύσει ή έπαθαν πολλές ή λιγότερες ζημιές.

Ο μεγάλος πύργος του “Saint Michel” κατέρρευσε. Ο πύργος Fanal είναι ερειπωμένος, καθώς και το παλάτι των Μεγάλων Μαγίστρων, που πρόσφατα μετατράπηκε σε φυλακή. Τα τείχη της πόλης είναι λίγο-πολύ κατεστραμμένα, όπως και όλες οι εκκλησίες.

Στην Τριάντα έχουν απομείνει μόνο δέκα σπίτια. Άλλα δώδεκα χωριά καταστράφηκαν ολοσχερώς. Συνολικά υπάρχουν 300 νεκροί και άπειροι τραυματίες. Σκηνές και αντικείμενα που χρειάζονται τα θύματα που γλίτωσαν από την καταστροφή έχουν ζητηθεί από την κυβέρνηση. Σκηνές και αντικείμενα απαραίτητα για τα θύματα που γλίτωσε η καταστροφή ζήτησε ο κυβερνήτης του νησιού από τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη».

Mε 266 λέξεις και τίτλο «Τουρκία» η εφημερίδα “Journal de Genène” στις 21 Μαΐου δημοσιεύει την είδηση με λεπτομέρεια ότι οι μουσουλμάνοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Παλιά Πόλη και να ζητήσουν καταφύγιο από τους χριστιανούς που ζούσαν στα Μαράσια και στα χωριά.

Τις ίδιες λεπτομέρειες δίδει σε 404 λέξεις και η άλλη μεγάλη εφημερίδα της Ελβετίας “Gazette de Lausanne et journal Suisse”, η οποία αναλύει και τις καταστροφές που επεσυνέβησαν τις χρονιές 1851 και 1856. Μετά την έκρηξη της πυριτιδαποθήκης, τα επόμενα τρία χρόνια, λόγω ξηρασίας, καταστράφηκαν οι αμπελώνες, οι συκιές, οι πορτοκαλιές και οι ελαιώνες, το δε εμπόριο έφτασε στο μηδέν…

Οι σεισμικές δονήσεις συνεχίστηκαν και τα επόμενα χρόνια, μπορούμε να πούμε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1860. Οι κάτοικοι φοβούμενοι αυτές τις δονήσεις παρέμεναν στην ύπαιθρο, μάλιστα δε όπως γράφεται κάτω από τα πεύκα.

Οι κάτοικοι για όλα τα δεινά τους κρατούσαν, πάντα ενήμερο με τηλεγραφήματα τον Οικουμενικό Πατριάρχη⁽¹⁴⁾. Ένας Γάλλος που έφτασε στη Ρόδο λίγες μέρες μετά το σεισμό γράφει με κάθε λεπτομέρεια του τι συνέβη στην επιθεώρηση “Memorial d’ Amiens” και από το δημοσίευμα αυτό ο διεθνής Τύπος αντλεί πληροφορίες⁽¹⁵⁾.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Εδώ ο Μπάρμανν αναφέρεται στον Πύργο του Αγίου Νικολάου αντί του Πύργου του Ναγιάκ… Ο πρώτος υπέστη ζημιές.
2. Το Νιοχώρι

3. Και πάλιν για την Ιστορία, τις χρονιές αυτές, στους σκληρούς δίσκους μας υπάρχουν για το 1863 30 ιστοσελίδες,1864 41 ιστοσελίδες, 1865 42 ιστοσελίδες, 1866 13 ιστοσελίδες,1867 35 ιστοσελίδες, 1868 43 ιστοσελίδες και 1869 59 ιστοσελίδες. Όλα αυτά αντλήθηκαν από επίσημα Αρχεία ελληνικά και ξένα, και μεταφράζονται σε αρκετές χιλιάδες έγγραφα, αποκόμματα, σελίδες βιβλίων κ.ά.

4. Cosmos : revue encyclopédique hebdomadaire des progrès des sciences-ιδρύθηκε από τον M. B. R. de Monfort. Γραμμένο από τον αββά Moigno, στις 23.5.2023
5. Σελίδες 609 και 610 της επιθεώρησης της χρονιάς 1863.

6. Προφανώς αναφέρεται στις επιστολές που στάλθηκαν από Γάλλους υπηκόους που κατοικούσαν στη Ρόδο.
7. Πιθανόν να πρόκειται γι’ αυτούς που σκοτώθηκαν στην πόλη εντός του Κάστρου. Μάλιστα χρησιμοποιεί το ρήμα deplorer.

8. Το γράφει Bastida
9. Istridos, το γράφει.
10. Το γράφει Monotilos.
11. Το γράφει Krimasto.
12. Το γράφει Fandos

13. Επεσυνέβη στις 6 Νοεμβρίου 1856. Κεραυνός κτύπησε το μιναρέ-είχε αντικαταστήσει το καμπαναριό-του καθεδρικού ναού των ιπποτών, του Αγίου Ιωάννη και στη συνέχεια εξερράγη αποθήκη μαύρης πυρίτιδας, που βρισκόταν κάτω από το κτίσμα. Είχαμε 600 νεκρούς.

14. Βλέπε εφημερίδα “Herald levent” 12.5.1863.Ειδήσεις επίσης στις εφημερίδες “Le Petit Journal”, “L’ Union Bourguignonne” κ.ά.
15. Ο καθηγητής πανεπιστημίου Παναγιώτης Ι Σπυρόπουλος γράφει για τον σεισμό στο βιβλίο του «Χρονικό των σεισμών της Ελλάδος», εκδόσεις «Δωδώνη», 1997 και στη σελίδα 305 ότι είχε μέγεθος 7,8 R και μεγίστη ένταση Χβ. Το ίδιο γράφουν στο βιβλίο τους οι Βασίλης και Κατερίνα Παπαζάχου στο βιβλίο τους «Οι σεισμοί της Ελλάδας», εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 1989, σελίδα 284