Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Πτερίδιον το αέτειον (Pteridium aquilinum), κοινώς φτέρη

Rodiaki NewsRoom

Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας

Γράφει ο Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επιτίμος Εφόρος Αρχαιοτήτων

Με το κοινό όνομα «Φτέρη, η» είναι γνωστά όλα τα φυτά, τα οποία ανήκουν στα Πτεριδιόφυτα (Pteridiophyta). Το πλέον γνωστό από αυτά είναι το «Πτερίδιον το αέτειον» (Pteridium aquilinum)», το οποίο απαντά ως αυτοφυές στην Ελλάδα, και αποτελεί μοναδικό γένος του είδους «Πτερίδιον (Pteridium)», της οικογενείας των Υπολεπιδιδών (Hypolepidaceae).

Tο Πτερίδιον το αέτειον (Pteridium aquilinum), κοινώς φτέρη, φτέρα, φτέργα, φτεριά, φτερίδα, φτεριτσά, φτερίτσι, βλάχλα, βράχλα κ.λπ.. Στην αρχαιότητα το φυτό αυτό έφερε τα ονόματα : βλήχνον, βλήχρον, πτέριον, πτέρις, πτερίς. Προτιμά εδάφη πυριτικής συστάσεως, εύφορα και υγρά.

Ως προς την ετυμολογία του ονόματος «πτέρις, πτερίς και πτερίδιον», η ονομασία αυτή προέρχεται προφανώς από το γεγονός, ότι οι φυλλοφόροι βλαστοί των φυτών αυτών ομοιάζουν με φτερά πτηνών.

Η φτέρη εμφανίζει μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση και απαντά ως αυτοφυές από παράλια μέρη μέχρι υψηλές τοποθεσίες βουνών. Σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές ενίοτε μπορεί να λάβει και δενδρώδη μορφή.

Υποστηρίζεται από επιστήμονες βοτανολόγους και παλαιοντολόγους, ότι πριν από εκατομμύρια χρόνια η πτέρις ήταν δένδρο μεγάλων διαστάσεων, απολιθωμένα λείψανα το οποίου διατηρούνται σε ορισμένα σημεία της γης μέχρι σήμερα.

Όμως με την πάροδο του χρόνου και την αλλαγή των κλιματολογικών συνθηκών (θερμοκρασία, υγρασία κ.λπ.), επειδή τα δένδρα αυτά δεν κατόρθωσαν να προσαρμοσθούν στις νέες συνθήκες, διετηρήθησαν μεν, αλλά σε νανώδη πλέον μορφή, όπως συνήθως τα γνωρίζουμε σήμερα.

Ως γνωστόν οι αρχαίοι ΄Ελληνες αρχιτέκτονες είχαν εφεύρει και εχρησιμοποιούσαν το δωρικόν και το ιωνικόν κιονόκρανον, σε αντίστοιχους τύπους οικοδομημάτων. Κατά την ελληνιστική εποχή εφευρέθη και το λεγόμενο κορινθιακόν κιονόκρανον.

Παραδίδεται ότι εφευρέτης αυτού ήταν ο Έλληνας αρχιτέκτονας Καλλίμαχος από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Εκείνος επισκέφθηκε κοιμητήριο στην Αλεξάνδρεια και μεταξύ άλλων αντίκρυσε τάφο νεαρού κοριτσιού, οι οικείοι του οποίου είχαν αφήσει επάνω σε αυτόν ένα καλάθι με λουλούδια.

Με την πάροδο του χρόνου φύτρωσε μία άκανθα, καθώς και φτέρη και περιέβαλαν το εγκαταλελειμμένο καλάθι. Από το θέαμα αυτό ο Καλλίμαχος εμπνεύσθηκε την κατασκευή του κορινθιακού κιονοκράνου, στις τέσσερεις όψεις του οποίου οι κάθετες πλευρές αποτελούνται από ισχυρώς σχηματοποιουμένους, ελικοειδείς βλαστούς του φυτού πτερίδιον, κοινώς φτέρη.

Η φτέρη έχει γνήσιες ρίζες, βλαστό και φύλλα, όμως δεν σχηματίζει άνθη και φυσικά ούτε καρπούς και σπέρματα, γι΄ αυτό και χαρακτηρίζεται ως «κρυπτόγαμο» φυτό. Ο πολλαπλασιασμός αυτού επιτυγχάνεται με σπόρια, τα οποία σχηματίζονται στα σποροάγγεια, στην πίσω επιφάνεια των φυλλαρίων του συνθέτου φύλλου των.

Τα σπόρια αυτά διασκορπίζονται με τον άνεμο και βλαστάνουν, εφ΄ όσον βρεθούν οι κατάλληλες συνθήκες υγρασίας και θερμοκρασίας. Επίσης είναι δυνατόν ο πολλαπλασιασμός του φυτού αυτού να επιτευχθεί με τεμάχια από τις ρίζες του.

Το ύψος του Πτεριδίου του αετείου μπορεί να φθάσει έως και τα 2,00 μ., συνήθως όμως είναι 0,40-0,80 μ. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχει ποώδη μορφή και το ύψος μπορεί να είναι ακόμη μικρότερο.

Τα πολύ μεγάλα φύλλα του φυτού αυτού είναι συνήθως τριπτεροειδή και σύνθετα, με επιμήκεις μίσχους, τριχωτούς στην βάση αυτών. Το έλασμα του φύλλου χωρίζεται σε μέρη, τα οποία καλούνται «πτερίδια».

Εκεί και στο κάτω μέρος αυτών γίνεται ο σχηματισμός των σποροαγγείων σε σωρούς. Αυτά καλύπτονται από μεμβρανώδες περίβλημα και γυριστά κράσπεδα.

Η φτέρη χρησιμοποιείται κυρίως για τα φύλλα αυτής (δημιουργία πρόχειρης στέγης σε κιόσκια και θερινές αγροικίες, δημιουργία σκιάδων, στην συσκευασία φρούτων κλπ.), ενώ στο παρελθόν εχρησιμοποιείτο και για την εξαγωγή ποτάσας, επειδή έχει υψηλή περιεκτικότητα σε κάλιον.

Ορισμένα είδη ποώδους πτέρης, επειδή περιέχουν πλούσιες διατροφικές ουσίες, εχρησίμευαν παλαιότερα και εν μέρει χρησιμεύουν και σήμερα σε ορισμένες περιοχές και φυλές της Αφρικής και ως τροφή.

Επίσης η φτέρη έχει φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες, περί των οποίων θα γίνει εκτενέστερος λόγος κατωτέρω.

Στην Ελλάδα απαντούν διάφορα είδη φτέρης, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγοναι και τα ακόλουθα:
1) Δρυόπτερις η αρρενόπτερις (Dryopteris filix-mas), , είδος το οποίον φύεται συνήθως σε δασώδεις περιοχές και κάτω από πυκνές συστάδες αποτελούμενες από καστανιές.

2) Αθύριον η θηλύπτερις (Athyrium filix-femina), είδος, το οποίον απαντά συνήθως σε τελματώδεις και υγρές πεδιάδες.

3) Πτερίδιον το κρητικόν (Pteridium creticum), είδος, το οποίο φύεται σε σκιερά δάση της Κρήτης και της Πελοποννήσου.

4) Ασπλήνιον το κετεράχιον (Asplenium ceterach), το οποίον παλαιότερα ονομάζετο Κετεράχιον το φαρμακευτικόν (Ceterach officinarum), κοινώς σκορπίδι, σκορπιδόχορτο, περδικούλι, περδικάκι, στομαχόχορτο, στοματόχορτο κ.λπ. Θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα φαρμακευτικά φυτά της Ευρώπης.

Συνήθως φύεται στην υγρή επιφάνεια παλαιών λιθόκτιστων οικοδομημάτων, οι εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων των οποίων στερούνται επιχρίσματος και ως συνδετικό κονίαμα έχει χρησιμοποιηθεί απλά λάσπη από χώμα. Το αφέψημα του φαρμακευτικού αυτού φυτού θεωρείται, ιδία από την Λαϊκή Ιατρική, ως πανάκεια.

Αλλά και από την επίσημη ακαδημαϊκή φαρμακολογία και θεραπευτική έχουν αποδειχθεί οι σπουδαίες φαρμακευτικές και θεραπευτικές του ιδιότητες και χρήσεις.

Οι αρχαίοι ΄Ελληνες και Ρωμαίοι φαρμακολόγοι, ιατροί και θεραπευτές εγνώριζαν τις φαρμακευτικές ιδιότητες ορισμένων ειδών της φτέρης και αναφέρουν μεταξύ άλλων και τα επόμενα σχετικά με το φυτό αυτό :

Α) Θεόφραστος ο Ερέσιος (371 - 287 π. Χ.)
1)«Διαφέρουσι δε και τα φύλλα πλείονος διαφοραί…και τοιαύτα μεν άσχιστα, τα δε σχιστά και οίον πριονώδη, καθάπερ τα της ελάτης και τα της πτερίδος». (Θεόφραστος, περί φυτών ιστορίας 1.10.5).

2)«΄Υλημα δε ίδιόν τε φύεται περί Μέμφιν, ου κατά φύλλα και βλαστούς και την όλην μορφήν έχον το ίδιον, αλλ΄ εις το συμβαίνον περί αυτό πάθος. Η μεν γαρ πρόσοψις ακανθώδης εστι αυτού και το φύλλον παρόμοιον ταις πτερίσιν». (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 4.2.11).

Β) Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς (περίπου 7-78 μ. Χ.)
1)«184. Πτέρις, ην ένιοι βλήχρον, οι δε πολύρριζον καλούσι. Φύλλα εστίν άκαυλα και ανανθή και άκαρπα εξ ενός μίσχου, περί πήχυν το μέγεθος, εντετμημένα και ανηπλωμένα ως πτέρυξ, υποδυσώδη. Ρίζαν δε έχει επιπόλαιον, μέλαιναν, υπομήκη, εκφύσεις έχουσαν πολλάς, υποστύφουσαν εν τη γεύσει. Φύεται δε εν ορεινοίς και εν πετρωδέσι τόποις.

Ταύτης δε η ρίζα έλμιν πλατείαν εκτινάσσει δραχμών τεσσάρων ολκή μετά μελικράτου λαμβανομένη. Βέλτιον δε, ει μετά σκαμμωνίας ή ελλεβόρου μέλανος οβολών δυείν δοίη τις. Δει δε προσκορδοφαγείν τους λαμβάνοντας.

185. Θηλυπτερίς, οι δε νυμφαίαν πτέριν ονομάζουσι. Τα μεν φύλλα πτέριδι όμοια, ου μονόμισχα δε ως τα εκείνης, αλλά πολλάς έχουσα αποφύσεις και υψηλοτέρας. Ρίζαι δ΄ ύπεισι πλάγιαι, μακραί, πλείοις υπόξανθοι εν τω μέλανι, τινές δ΄ ερυθραί.

Και αύται δε συν μέλιτι εν εκλεικτώ πλατείαν έλμιν εξάγουσι, συν οίνω δε πινόμεναι δραχμών τριών πλήθος στρογγύλην εκτινάσσουσιν έλμιν. Γυναιξί δε δοθείσαι ασυλλημψίαν ποιούσι, καν έγκυος δε λάβη, εκτιτρώσκει.

Ξηραί δε και επί των δυσαθλών και καθύγρων ελκών επιπάσσονται, λόφους τε υποζυγίων ιώνται. Τα δε φύλλα αυτής αρτίβλαστα λαχανευθέντα εφθά και βρωθέντα κοιλίαν μαλάσσει».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής IV, 184-185).-

Γ) Μέγας Βασίλειος (περίπου 330 – 379 μ. Χ.)
1)«Πώς ουν, φασί, πάντα είναι τα εκ της γης φυόμενα σπερματικά ο λόγος ενδείκνυται, όπου γε ούτε κάλαμος, ούτε άγρωστις, ούτε μίνθη..., ουδ’ άλλα μύρια γένη φυτών σπερματίζοντα φαίνεται;». (Μέγας Βασίλειος, Ομιλίαι εις την Εξαήμερον, Ομιλία Ε’, ΒΕΠΕΣ, τ.51, Αθήναι 1991, σ. 223).

2) Ο αυτός συγγραφέας γράφει:
«Η γαρ βλάστησις καθηγείται πάσης βοτάνης και πάσης πόας. Είτε γαρ από ρίζης εκδίδοταί τι εκ της κάτωθεν προβολής, ως κρόκος και άγρωστις, αναβλαστήσαι δει και επί τα έξω προκύψαι». (Μέγας Βασίλειος, Ομιλίαι εις την Εξαήμερον, Ομιλία Ε’, ΒΕΠΕΣ, τ.51, Αθήναι 1991, σ. 224).

Λαϊκή Ιατρική
Στη Λαϊκή Ιατρική χρησιμοποιούνται ποώδη, μικρά και τρυφερά φύλλα φτέρης, για την βελτίωση της λειτουργίας του πεπτικού συστήματος.

Σύμφωνα με τον Διοσκουρίδη, η λήψη φτέρης συνίστατο ως μέσον για την αντισύλληψη και ως εκτρωτικό, καθώς και την απομάκρυνση ελμίνθων από το πεπτικό σύστημα, μέθοδοι, που εν μέρει έχουν επιβιώσει στη Λαϊκή Ιατρική μέχρι και σήμερα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ιω. Βολανάκης, Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Δωδεκανήσου,
Περιοδικό: «ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ. ΚΔ΄ (Ρόδος 2010), σ. 712-749.

Εγκυκλοπαιδεία ΝΕΑ ΔΟΜΗ, τ. 28 (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), σ. 139.

Μυρσ. Λαμπράκη, Τα Χόρτα (Αθήνα 2000).

Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).

Γ. Χριστόπουλος, (Επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 10 (Αθήνα 1990).

Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).
Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).

Fr. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817. Μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά, υπό Δρ. Ιω. Ηλ. Βολανάκη, σ. 1-712 (Αθήνα 2022).